Museum Kruithuis

De Moerasdraak getemd 

Het Beleg van ’s-Hertogenbosch (1629)

Het is het voorjaar van 1629. In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gonst het van verwachting: Frederik Hendrik van Oranje, de "stedendwinger", trekt met een gigantisch leger van meer dan 40.000 man naar het zuiden. Zijn doelwit is niet zomaar een stad – het is ’s-Hertogenbosch, een bolwerk van het katholieke geloof en een bastion van de Spaanse koning. Een stad die door haar ligging in moerassig terrein onneembaar werd geacht. De vijand noemt haar niet voor niets: de Moerasdraak.

Binnen de stad heerst zelfvertrouwen. De Spaanse gouverneur Anthonie Schetz schrijft aan de landvoogdes Isabella:

“De stad is omgeven door water, en de vijand zal snel merken dat hij zich aan een ondankbare taak heeft gewaagd.”

Ook de geestelijke leider van de stad, bisschop Michael Ophovius, ziet de dreiging met zorg, maar ook met geloof. In zijn dagboek noteert hij op 5 april:

“Heer, laat Uw stad niet vallen in de handen der ketters. Onze verdediging rust niet alleen op de muren, maar op de genade Gods.”

Toch nadert het Staatse leger met ongekende efficiëntie. Frederik Hendrik laat enorme dijken aanleggen, molens installeren en sloten graven om het moeras droog te leggen. Wat eerder de kracht van Den Bosch was, wordt nu zijn zwakte. Vanuit de stad zien burgers met afgrijzen hoe het water zich terugtrekt. Een anonieme Bossche burger schrijft:

“Men dacht dat men veilig was, maar de Prins heeft het moeras zelf overwonnen.”

Terwijl buiten de stad de linies worden gesloten, worden binnen de muren gebeden uitgesproken, kaarsen aangestoken en processies gehouden. Ophovius bezoekt zieken, vluchtelingen en arme gezinnen, troostend waar hij kan.

“De mensen vragen mij: ‘Wat zal er gebeuren, bisschop?’ Ik antwoord met hoop, maar mijn hart is bezwaard.”

Het beleg sleept zich voort. De stad wordt afgesneden van buitenaf. Frederik Hendrik bouwt niet alleen een belegeringslinie, maar ook een circumvallatielinie die hem beschermt tegen een Spaans ontzettingsleger dat onderweg is. Pogingen om de stad van buitenaf te bevrijden falen.

In de stad beginnen tekorten voelbaar te worden. Honger, ziekte en wanhoop verspreiden zich. Bisschop Ophovius beschrijft hoe burgers ’s nachts bidden in de Sint-Jan, hoe het geloof hen bijeenhoudt:

“Ik vrees niet de dood, noch de val van stenen, maar de val van zielen, wanneer de heilige stad in ketterse handen komt.”

Op 14 september 1629, na maanden van belegering, capituleert ’s-Hertogenbosch. De voorwaarden zijn eervol: de stad mag zich overgeven zonder geplunderd te worden, en de Spaanse troepen mogen vertrekken met vaandels en wapens. Frederik Hendrik schrijft aan de Staten-Generaal:

“De stad is gevallen, en met haar het geloof in de onoverwinnelijkheid der Spanjaarden in deze landen.”

De bevolking is verslagen. De overgang naar het protestantisme wordt spoedig ingezet. Kerken worden gesloten of omgevormd, geestelijken uitgewezen. Ook Ophovius wordt gevangengenomen, al wordt hij kort daarna vrijgelaten en reist af naar Brussel.

“Ik verlaat mijn stad niet uit lafheid, maar omdat mijn ziel hier niets meer kan beschermen,” schrijft hij.

De val van Den Bosch markeert een keerpunt in de Tachtigjarige Oorlog. De Republiek wint militair prestige, maar voor de katholieken in de stad voelt het als een ramp. De Moerasdraak is getemd – maar de herinnering aan haar val leeft voort in geschriften, gebeden en het zwijgen van een bisschop die zijn stad ten onder zag gaan.

De Grauwe Eeuw van 's-Hertogenbosch (na 1629)

Verlies aan de Republiek

Op 14 september 1629 viel ’s-Hertogenbosch, tot dan toe een belangrijke katholieke vestingstad in Spaans-Brabant, in handen van de protestantse Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Dit was een groot strategisch en symbolisch verlies voor de Spanjaarden én voor de stad zelf.

Religieuze Verdringing

Na de inname door Frederik Hendrik volgde een systematische protestantisering van het stadsbestuur en het openbare leven:

• Katholieke erediensten werden verboden.

• Kerken, zoals de Sint-Jan, werden onttrokken aan de katholieke eredienst (de Sint-Jan werd later echter weer katholiek).

• Katholieke geestelijken werden verbannen of moesten in het geheim blijven werken (schuilkerken ontstonden).

Economische en Politieke Achteruitgang

• De stad verloor haar politieke autonomie en moest zich schikken naar het gezag van de Staten-Generaal en de Raad van State.

• Handel en ambachten kregen het moeilijk: de stad raakte economisch geïsoleerd van haar vroegere netwerk in Zuidelijke Nederlanden.

• Er trad verarming op, en veel invloedrijke katholieke families vertrokken uit de stad.

Militair Garnizoenstadje

’s-Hertogenbosch werd een garnizoensstad, een stad die vooral diende als militair bolwerk van de Republiek tegen het zuiden. Daardoor kwam de nadruk te liggen op defensie in plaats van op burgerlijke of commerciële ontwikkeling.

Culturele Stilstand

Waar de stad in de 15e en begin 16e eeuw een bloei kende met kunst, muziek en religieus leven, viel dit grotendeels stil. De creativiteit en culturele dynamiek verminderden, mede doordat katholieke kunstenaars en intellectuelen vertrokken of werden onderdrukt.

Boerenverzet in Brabant na 1629

Na het verlies van ’s-Hertogenbosch kwamen grote delen van Noord-Brabant onder het gezag van de Republiek. Deze gebieden werden aangeduid als de Generaliteitslanden: bezet en bestuurd zonder politieke vertegenwoordiging. Het katholieke geloof werd onderdrukt en er werd zwaar belasting geheven om de militaire kosten te dekken.

Oorzaken van het Verzet

1. Religieuze repressie – Katholieke boeren mochten hun geloof niet vrij belijden.

2. Zware belastingdruk – De Republiek legde extra belastingen op aan deze “onderworpen” gebieden.

3. Militaire aanwezigheid – Inkwartiering van soldaten, plunderingen en vorderingen waren aan de orde van de dag.

4. Armoede en hongersnood – Door oorlog, misoogsten en economische isolatie ontstond diepe armoede.

Vormen van Verzet

• Gewapende opstanden en sabotage: Boeren weigerden belastingen te betalen, hielpen Spaanse troepen of ondermijnden de Staatsgezinde autoriteiten.

• Ondergrondse religieuze activiteiten: Mensen bleven katholieke missen bijwonen in schuilkerken en in bossen.

• Bendevorming: Sommige groepen boeren sloten zich aan bij plunderbendes die soms religieus en soms crimineel gemotiveerd waren (zoals de “Bokkenrijders” later in Limburg en Brabant).

Reactie van de Republiek

Het boerenverzet werd vaak met harde hand onderdrukt:

• Boetes, gevangenneming of executies voor verzetsdaden.

• Verscherpt toezicht en meer militair gezag in dorpen en gehuchten.

• Nog strengere maatregelen tegen katholieke priesters en ondergrondse activiteiten.

Het boerenverzet toont aan dat de inname van ’s-Hertogenbosch en de daaropvolgende "bevrijding" voor veel inwoners geen bevrijding was, maar het begin van onderdrukking en ontworteling. Het draagt bij aan het besef dat de Tachtigjarige Oorlog ook een burgeroorlog was, met diepe scheidslijnen tussen stad en platteland, protestant en katholiek, rijk en arm.