Stadswandeling Utrecht in Oorlogstijd

​De wandeling "Utrecht in Oorlogstijd" voert langs diverse locaties in de stad die een belangrijke rol speelden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Een van de meest prominente en beladen plekken op deze route is de Maliebaan, die tijdens de bezetting uitgroeide tot het administratieve centrum van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) en andere Duitse organisaties.

​

De Maliebaan als NSB-hoofdstad

In 1937 vestigde de NSB haar hoofdkantoor aan de Maliebaan 35. NSB-leider Anton Mussert had hier zijn werkkamer op de eerste verdieping en gebruikte het balkon om toespraken te houden en parades af te nemen van zijn aanhangers. De statige panden aan de Maliebaan werden gedurende de oorlog ingenomen door diverse nazi-organisaties. Zo waren er minstens vijftien nazi-instellingen gevestigd, waaronder de Weerbaarheidsafdeling (WA), de Sicherheitsdienst (SD) en de Luftwaffe. ​

Parades en manifestaties

De Maliebaan was regelmatig het toneel van parades en manifestaties. Bij jubilea van de NSB of op de verjaardag van Mussert marcheerden leden van de WA, SS en de Nationale Jeugdstorm over de laan, wat veel bekijks trok van zowel aanhangers als omstanders.

Twee gezichten van de Maliebaan

Ondanks de sterke aanwezigheid van nazi-organisaties, herbergde de Maliebaan ook verschillende verzetsgroepen. In de kelder van garage Grund op nummer 71 werd bijvoorbeeld de verzetskrant 'Vrij Nederland' gedrukt, terwijl aan de voorkant Duitse voertuigen werden onderhouden. Daarnaast kwamen leden van de spionagegroep Albrecht bijeen in de Oosterkerk aan de Maliebaan. ​

Overige locaties aan de Maliebaan

• Maliebaan 90: Hier was de Stichting Winterhulp Nederland gevestigd, opgericht door rijkscommissaris Seyss-Inquart om maatschappelijke hulpverlening te centraliseren. ​

• Maliebaan 92: Dit pand diende eerst als appartement van Frits Elzas, vicevoorzitter van de Joodse Raad in Utrecht. Na zijn deportatie in 1944 vestigde de Duitse Abwehr, de contraspionagedienst van de Wehrmacht, zich hier. ​

• Maliebaan 108: Tijdens de oorlog huisvestte dit pand de informatiedienst (Nachrichtenabteilung) van de Luftwaffe.

Centraal Israëlitisch Weeshuis

De leus "V=Victorie" op de muur van het voormalige Centraal Israëlitisch Weeshuis aan de Nieuwegracht 92 in Utrecht is een tastbare herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Deze leus, aangebracht door aanhangers van de NSB, is nog steeds zichtbaar op de hoek van de Nieuwegracht en de Magdalenastraat. De "V" stond oorspronkelijk voor "Victory" en werd gebruikt in geallieerde propaganda. De Duitsers en hun Nederlandse bondgenoten namen dit symbool over en gaven er hun eigen betekenis aan: "V=Victorie, want Duitschland wint voor Europa op alle fronten" 

Het Centraal Israëlitisch Weeshuis, geopend in 1871, bood onderdak aan Joodse kinderen uit heel Nederland. In oktober 1942 werden alle bewoners en het personeel gedeporteerd naar concentratiekampen, waar de meesten omkwamen . De aanwezigheid van de "V=Victorie" leus op de muur van het weeshuis is een stille getuige van deze tragische geschiedenis.

Vandaag de dag herbergt het gebouw het Leger des Heils en het Joods Cultureel Centrum Merkaz. Hoewel er struikelstenen en een herdenkingsplaquette zijn geplaatst ter nagedachtenis aan de slachtoffers, blijven de vervaagde letters op de muur een directe herinnering aan het verleden. Er is discussie over hoe met deze sporen om te gaan: behouden als historisch erfgoed of laten vervagen door de tijd .

Universiteit Utrecht

De Universiteit Utrecht heeft op 21 maart 2025 vijf Stolpersteine (struikelstenen) geplaatst op het Domplein ter nagedachtenis aan vier studenten en een hoogleraar die tijdens de Tweede Wereldoorlog omkwamen. Deze herdenking is het resultaat van onderzoek door studenten van de opleiding Duitse taal en cultuur, die de verhalen van deze slachtoffers hebben vastgelegd.

1. Marianne Helena (Panny) Blazer

Geboren op 21 augustus 1917 in Rotterdam, studeerde Geneeskunde aan de Universiteit Utrecht. Ze was actief lid van de Utrechtse Vrouwelijke Studenten Vereeniging. Op 10 november 1942 werd ze samen met haar man gedeporteerd naar Auschwitz, waar ze drie dagen later op 25-jarige leeftijd werd vermoord. 

2. Jacob Johannes (Jacques) Bol

Geboren op 13 augustus 1922 in Dordrecht, was een veelbelovend student Kunstgeschiedenis. In 1943 weigerde hij de loyaliteitsverklaring te ondertekenen, wat leidde tot zijn uitsluiting van de universiteit en deportatie naar Kamp Ommen en later een werkkamp bij Berlijn. Hij overleed op 4 mei 1945, vermoedelijk in het Rode Kruis-hospitaal in Cham, Duitsland. 

3. Jacob (Bob) van Gelderen

Een Joodse hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, die vanwege zijn afkomst werd ontslagen. Hij werd gedeporteerd en overleed op 28 februari 1944 in Auschwitz.

4. Cornelis van Lier

Een hoogleraar aan de Universiteit Utrecht die tijdens de oorlog werd gearresteerd vanwege zijn verzetsactiviteiten. Hij overleed op 2 september 1944 in concentratiekamp Neuengamme.

5. Henny Mimi de Vries

Een Joodse studente die tijdens de oorlog werd gedeporteerd en op 30 september 1942 in Auschwitz werd vermoord.